Không có thứ “dân chủ vô văn hoá”

Lâu nay, khi tiếp xúc với một số trang mạng không chính thống, một số diễn đàn và blog cá nhân bằng tiếng Việt (trong đó có diễn đàn, blog liên quan tới văn học) có thể bắt gặp tình trạng một số người sử dụng thủ đoạn nặc danh, ẩn danh, thậm chí mạo danh, để trình bày ý kiến. Chuyện sẽ không có gì đáng bàn nếu qua các thủ đoạn đó, người ta đưa ra những ý kiến rất thiếu văn hóa để thảo luận, công kích người khác. Từ góc nhìn văn hoá và nhân cách, cuộc trao đổi giữa Văn Nghệ Trẻ với nhà phê bình văn học Nguyễn Hoà dưới đây sẽ đề cập tới tình trạng này…

Nhà phê bình Nguyễn Hòa

* Anh nghĩ thế nào về chính danh, nặc danh, ẩn danh?
– Câu hỏi của bạn làm tôi nhớ tới chuyện mới xảy ra. Đó là lúc 21h51’ ngày 16.7.2012, điện thoại của tôi nhận được tin nhắn: “Tưởng thế nào. Đã Hâm, Dốt lại thể hiện cá tính” từ số máy 01249246706. Tôi liền nhắn trả lời: “Thế à, chắc tớ làm đằng ấy cay mũi lắm nhỉ. Chỉ có thằng điên và bất lực mới nhắn tin như thế thôi!”. Và phía bên kia cũng chấm dứt luôn! Theo chỗ tôi biết, “chính danh” có xuất xứ là một khái niệm của Nho giáo với yêu cầu mỗi người phải cư xử, hành động phù hợp với cương vị của mình trong xã hội. Có lẽ khi vận hành trong cuộc sống, khái niệm này đã dân gian hóa và được hiểu với ý nghĩa là phải thể hiện đúng họ tên của mình. Còn “nặc danh”, nên coi đây là loại hành vi thiếu tư cách văn hóa, tiền nhân xếp loại hành vi này qua câu “Ném đá giấu tay”. Còn “ẩn danh”, được hiểu là giấu họ tên của mình đi; mà nếu đã là việc làm đàng hoàng thì làm sao phải giấu họ tên nhỉ? Tôi khoái sự chính danh, vì “danh chính ngôn thuận”, và điều đó còn cho thấy sự đàng hoàng, bản lĩnh của chủ thể. Tôi xem thường (nếu không nói là khinh bỉ) mọi sự nặc danh, ẩn danh, vì có cái gì đó thiếu đàng hoàng, kém cỏi, thiếu bản lĩnh, gian trá, không dám chịu trách nhiệm,…

* Trên thực tế, để bảo đảm an toàn cho bản thân, có trường hợp người ta buộc phải dùng biện pháp “nặc danh”, ví dụ trong việc chống tiêu cực. Còn trong lĩnh vực văn học – nghệ thuật, đặc biệt trong các cuộc trao đổi tranh luận về học thuật, theo anh, nặc danh có nên tồn tại hay không?
– Khi luật pháp vận hành nghiêm minh và hiệu quả, sẽ đủ sức bảo vệ người bị oan ức, người đấu tranh chống tiêu cực; còn khi luật pháp chưa làm tốt chức năng, sẽ không chỉ đẩy con người tới sự oan ức mà còn làm người trung thực e ngại, “nặc danh” là một cách thức để người ta lên tiếng, bày tỏ thái độ. Tuy nhiên, có lẽ vì quan niệm không phải chịu trách nhiệm khi “nặc danh”, nên có người đã lợi dụng hình thức này để vu khống, bịa đặt, xúc xiểm,… để làm hại con người hay tổ chức nào đó. Trên thực tế, đã có người “chờ được vạ thì má cũng sưng” vì đơn thư “nặc danh”. “Nặc danh” không phải là hành vi đẹp, vậy trong văn chương cũng thế thôi; và trong trao đổi, tranh luận có tính học thuật thì cũng phải là ngoại lệ, “nặc danh” không đưa tới sự tin cậy vào tính lương thiện trí thức.

* Có người nói rằng: cùng trong giới văn học với nhau, nếu để tên tuổi thật thì sẽ gây khó cho người dám nêu ra chính kiến nhưng “trái tai” một hoặc nhiều người, vì vậy họ phải dùng cách nặc danh để bày tỏ quan điểm. Không thể chính danh là điều bất đắc dĩ, nhưng xét ở khía cạnh nào đó, nó cũng có ý nghĩa tích cực. Anh nghĩ sao về điều này?
– Tôi coi đây là một kiểu biện hộ để lẩn tránh trách nhiệm hơn là cách thức giải quyết vấn đề một cách thiện chí. Khi chính kiến hình thành trên cơ sở của suy nghĩ chín chắn, nghiêm cẩn, có trách nhiệm, luận chứng chặt chẽ, hướng tới lợi ích chung,… thì mỗi người sẽ dám chịu trách nhiệm về ý kiến của mình. Vì thế, tại sao phải nặc danh? Vả lại, nếu ý kiến sai, người có bản lĩnh sẽ sẵn sàng công khai nhận lỗi. Vậy có gì phải e ngại? “Sai” là một khả năng luôn luôn có thể xảy đến với con người. Vấn đề là dám nhận “sai”, đủ tỉnh táo để không lặp lại. Tôi quan niệm, là ý kiến đúng đắn, tích cực mà khi công bố lại không dám chính danh, phải nặc danh, thì vẫn có cái gì đấy không đàng hoàng, đôi khi còn cho thấy động cơ thiếu trong sáng của người viết. Tôi không thấy cái sự “bất đắc dĩ” đó hàm chứa “ý nghĩa tích cực”, tôi coi đó là lối nói để “làm đẹp mình’ hơn là đóng góp lành mạnh.

* Ngoài những bài phê phán đả kích kí tên nặc danh, trên báo chí còn xuất hiện của những bài viết khen ngợi, vô thưởng vô phạt và không gắn với tên thật của người viết. Anh nhìn nhận về việc này như thế nào?
– Dường như tình trạng bạn đề cập đang ngày càng trở nên phổ biến. Tôi đã có vinh dự được đọc vô số những bản “tụng ca” văn chương mà tác giả lạ hoắc, chẳng biết là ai, thậm chí “bút danh” ấy chỉ xuất hiện có một lần. Phải chăng khi viết như thế, người ta đạt được hai mục đích: vừa ca ngợi được “chiến hữu”, vừa không phải chịu trách nhiệm về điều đã viết? Ngày trước, thi thoảng ai đó lại để vào thùng thư của tôi một tập thơ photocopy của người làm thơ nọ, đôi khi kèm theo văn bản tác giả khen ngợi thơ mình. Hồi đầu tôi tò mò đọc vài bài, sau thấy chán quá, tôi ném vào sọt rác. Gần đây, tôi đọc một người lạ hoắc ca ngợi thơ của người làm thơ nói trên như sau: “Tác giả thường đi hết gam để đẩy nỗi thơ đến tận cùng mà vẫn giữ được sự hồn nhiên trong trẻo. Nhà thơ như thể bóc cả trái tim mình cho thơ tuôn trào ra như suối vẫn không kém phần khúc triết – Qua đó mà bật lên toàn bộ tình cảm trái tim thơ!”. Đến mức này thì đúng là botay.com!

* Hiện nay tình trạng nặc danh xuất hiện khá nhiều, nhất là trên những trang mạng không chính thống, những blog cá nhân. Anh nghĩ sao về tình trạng này?
– Không quá lời nếu cho rằng, internet đang tạo ra cơ hội để một số người Việt phô diễn cái xấu của họ. Trừ một số báo điện tử, diễn đàn và bolg được quản lý chặt chẽ, có thể nói trên các trang mạng không chính thống và một số blog cá nhân, tình trạng công bố ý kiến thiếu văn hóa, bừa bãi, bậy bạ, thô tục, vu cáo, vu khống, xúc phạm,… đã ở mức báo động. Đáng buồn là trên một số blog của một số người mang danh là nhà văn, nhà thơ, nhà báo… hẳn hoi cũng nhan nhản comment kiểu này. Có thể họ coi đó là biểu hiện của “tinh thần dân chủ”, nhưng tôi tin là trên đời này không có một thứ “dân chủ vô văn hóa”. Chúng ta có quyền nói lên ý kiến của mình, nhưng trước hết ý kiến đó phải mang tính văn hóa và cầu thị, lành mạnh và trung thực, tự trọng và tôn trọng người khác, không bị chi phối bởi định kiến cá nhân và hướng tới lợi ích chung… Qua sự tồn tại của các comment như thế, có thể phác họa về nhân cách và xu hướng tinh thần của chủ nhân blog. Chưa nói người ta còn comment theo lối mạo danh. Mấy tháng trước, trên một số diễn đàn và blog, có người lấy nick “nhà phê bình Nguyễn Hòa” để đưa ra các ý kiến trái chiều với xu hướng của diễn đàn và blog. Thế là người ta xúm vào chửi bới cái kẻ tự nhận là “nhà phê bình Nguyễn Hòa” kia. Cũng may, một số người nhận ra đó không phải là nick của tôi, và gửi comment để nói rõ điều này. Tôi nghĩ, muốn nhận diện thói xấu của người Việt Nam hiện tại, có lẽ nên khảo sát cả cung cách một số người thể hiện trên internet, và tôi tin sẽ đem lại kết quả đáng buồn, chứ không vui vẻ gì.

* Theo anh có cách nào để giảm bớt tình trạng nặc danh, thậm chí còn giả mạo tên tuổi, viết bài làm nhiễu đời sống văn học, gây hoang mang cho bạn đọc?
– Đọc trên một số diễn đàn và blog có liên quan tới văn học, thấy một số người gửi comment dưới danh nghĩa “bạn đọc” mà thấy có cái gì đó bỉ ổi. Vì tôi nhận ra đó là ý kiến của người trong cuộc, bạn đọc khó có thể biết tường tận về các sự kiện có tính “nội bộ” của làng văn, càng khó có thể tiếp xúc với nhà văn, nhà thơ để biết họ từng nói thế này, đã tâm sự thế kia. Căn cứ vào lối hành văn, cách diễn đạt, kiểu chọn nick, dấu ấn của người tham gia vào sự kiện,… đôi lần tôi đã đoán trúng phóc comment của nhà văn, nhà thơ nào đó. Nên khi gặp nhau, hoặc qua điện thoại, tôi nói toạc móng heo ra là họ trả lời ầm ừ hoặc là im thin thít. Dù không mới tôi vẫn muốn nói rằng, trước khi viết bất cứ điều gì, trước khi đưa ra bất cứ ý kiến gì, mỗi người hãy tự trọng và tôn trọng người khác. Là nhà văn, nhà thơ càng nên quan tâm tới điều này, vì mỗi tác giả còn là một chủ thể của quá trình sáng tạo văn hóa, dẫu ít hay nhiều, bạn đọc vẫn nhìn vào đó để tin cậy, học hỏi. “Chửi” có thể giúp ai đó hả giận, thỏa mãn sự căm ghét và đố kỵ, nhưng chắc chắn không bao giờ có tác động tích cực; chưa nói rằng qua “chửi”, có thể thấy sự bất lực của người văng nó ra. Nói tóm lại là, hãy cư xử một cách đàng hoàng, chính trực, tử tế.

* Xin cảm ơn anh!

VĂN NGHỆ TRẺ
Nguồn nhavantphcm